परिचय:
नेपालको राजनीतिक इतिहास हजारौं वर्ष पुरानो छ। हिमालदेखि तराइसम्म फैलिएको यो भूमि विविध राजनीतिक उतारचढाउको साक्षी बनेको छ। आजको संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रसम्म पुग्ने यात्रा कस्तो रह्यो? आउनुहोस्, जानौं।
**१. अखण्ड नेपालको निर्माण (१८ शताब्दी)**
*पृथ्वीनारायण शाहको विजय अभियान:** १७६८ मा काठमाडौं उपत्यकामा विजयपछि अखण्ड नेपालको आधार राखियो। "चार बिस्तार चौबिस राज्य" एकीकरणको उद्घोष गरियो।
* **शाह वंशको स्थापना:** केन्द्रीकृत राजतन्त्रको सुरुवात भयो, जसले २४० वर्षसम्म शासन गर्यो।
### **२. राणा शासन: कालो युग (१८४६–१९५१)**
* **जंगबहादुरको कुटनीति:** कोत पर्व (१८४६) पछि राणा प्रधानमन्त्रीहरूले वंशानुगत शासन थाले।
* **औपनिवेशिक सहमति:** अंग्रेजहरूसँग सुगौली सन्धि (१८१५) गरी आन्तरिक स्वायत्तता कायम राखियो तर बाहिरी नियन्त्रण बढ्यो।
* **जनअसन्तुष्टि:** आम नेपाली जनता शोषण, अशिक्षा र गरिबीमा फसे।
### **३. प्रजातन्त्रको पहिलो उदय (१९५१)**
* **दिल्ली सम्झौता:** नेपाली कांग्रेस, राजा त्रिभुवन र राणाहरू बीच सम्झौतापछि राणा शासन अन्त्य भयो।
* **प्रजातान्त्रिक प्रयोग:** बहुदलीय व्यवस्थाको सुरुवात भए तर राजाको सक्रिय हस्तक्षेपले अस्थिरता बढायो।
### **४. पञ्चायत व्यवस्था: "एक देश, एक भेष" (१९६०–१९९०)**
* **महेन्द्रको संविधान:** राजा महेन्द्रले १९६० मा प्रजातन्त्र भङ्ग गरी "पार्टीरहित" पञ्चायत व्यवस्था लागू गरे।
* **नियन्त्रित सहभागिता:** जनताले सीधै राजालाई जवाफदेह नभएका प्रतिनिधिहरू छनोट गर्न पाए।
* **विरोधको आवाज:** भूमिगत राजनीतिक दलहरूले लगातार आन्दोलन गरे।
### **५. जनआन्दोलन १९९०: प्रजातन्त्र पुनर्स्थापना**
* **राजनीतिक एकता:** कांग्रेस, एमाले र वामपन्थी दलहरूले संयुक्त संघर्ष गरे।
* **संवैधानिक राजतन्त्र:** राजा बीरेन्द्रले बहुदलीय संसदीय प्रणाली स्वीकारे।
* **अस्पष्टताहरू:** राजाको संवैधानिक भूमिका र सेनाको नियन्त्रणबारे विवाद बाँकी रह्यो।
### **६. माओवादी जनयुद्ध र दोस्रो जनआन्दोलन (१९९६–२००६)**
* **"जनयुद्ध" को सुरुवात:** माओवादीहरूले गाउँमा सशस्त्र विद्रोह थाले, जसले १७,००० ज्यान लियो।
* **राजदरबार हत्याकाण्ड (२००१):** राजा बीरेन्द्रको हत्या पछि ज्ञानेन्द्रले सत्ता समेटे।
* **जनआन्दोलन २००६:** १९-दिने ऐतिहासिक आन्दोलनले ज्ञानेन्द्रको प्रत्यक्ष शासन अन्त्य गरायो।
* **शान्ति सम्झौता:** माओवादी युद्धबाट मुख्यधाराको राजनीतिमा आए।
### **७. गणतन्त्रको स्थापना र नयाँ संविधान (२००८–२०१५)**
* **राजतन्त्रको अन्त्य:** २००८ मा संविधान सभाले नेपाललाई संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र घोषणा गर्यो।
* **संविधान निर्माणको चुनौती:** मधेशी आन्दोलन, जातीय दावीहरू र संरचनागत विवादले ढिलाई गरायो।
* **२०१५ को संविधान:** ७ प्रदेश, तीन स्तरीय शासन र समावेशी प्रतिनिधित्वको आधारभूत संरचना स्थापित भयो।
### **८. आजको नेपाल: चुनौती र सम्भावना (२०१५–अहिले)**
* **राजनीतिक अस्थिरता:** दलहरू बीच विश्वासको अभाव, लगातार सरकार परिवर्तन।
* **संघीयताको संघर्ष:** प्रदेश-केन्द्र तनाव, स्रोत वितरणमा विवाद।
* **आर्थिक अवरोध:** राजनीतिक अनिश्चितताले विकास प्रभावित गरेको छ।
* **आशाको किरण:** स्थानीय तहमा युवा नेतृत्व, महिला सहभागिता र सामाजिक चेतनाको वृद्धि।
**निष्कर्ष:**
राजतन्त्र, राणाशाही, पञ्चायत, बहुदलिय प्रजातन्त्र र गणतन्त्रको चक्र घुमेर नेपालले गौरवशाली संवैधानिक यात्रा पूरा गरेको छ। आजका चुनौतीहरू ठूला छन्, तर संविधानले दिइएको समावेशी र संघीय ढाँचा नै भविष्यको आधारस्तम्भ हो। स्थिरता, विकास र सामाजिक न्यायको खोजीमा नेपाली राजनीतिको अगाडिको पाइला हामी सबैको साझा जिम्मेवारी हो।
**"इतिहासबाट सिकेर, भविष्यलाई जित्ने सामूहिक सोच नै आजको आवश्यकता छ।"
No comments:
Post a Comment